سیستم لنفاوی چیست؟
سیستم لنفاوی شبکه‌ای از عروق کم فشار است که مسیری را برای بازگشت مایعات بین سلولی به شبکه عروق خونی فراهم می‌کند. شبکه‌ای از مجاری لنفاوی در سراسر بدن وجود دارد. سیستم لنفاوی علاوه بر این که مایعات بین سلولی را به سیستم گردش خون برمی‌گرداند، در عین حال عملکردهای ایمنی مهمی را نیز در بدن انجام می‌دهد.
سیستم لنفاوی چیست؟
برای پاکسازی سلولهای بدن و تأمین مواد مغذی برای آنها، تقریباً روزانه 20 لیتر پلاسما خون از طریق مویرگ‌ها فیلتر می‌شوند. بخش زیادی از این مایع میان بافتی مستقیماً به رگ‌ها و به سمت قلب حرکت می‌کند. با این حال، «سیستم لنفاوی» (Lymphatic System)، نزدیک به 20? از این مایعات را که از طریق مویرگ‌ها و سایر سلولهای گردش خونی جا مانده‌اند، پردازش می‌کند.
سیستم لنفاوی از رگ‌های باز، غدد لنفاوی و اندام‌هایی مانند «لوزهها» (Tonsils)، «طحال» (Spleen) و «تیموس» (Thymus) تشکیل شده است. بر خلاف سیستم عروقی خون، گردش لنفاوی یک حلقه بسته نیست. سیستم لنفاوی جریان «لنف» (Lymph) را به صورت یک طرفه از مجاری لنفاوی به سمت قلب هدایت می‌کند. مایع لنف مجدداً از طریق سیاهرگ زیر ترقوه‌ای واقع در نزدیکی گردن به سیستم قلبی و عروقی برمی‌گردد.
لنف چیست؟
لنف مایعی است که در سراسر سیستم لنفاوی در جانوران مختلف گردش می‌کند. مایعات سیستم لنفاوی از مایعات خارج سلول (مایع میان بافتی) تشکیل می‌شود و به همین جهت نیز با خون تفاوت دارند. مایعات اطراف سلولهای بدن در مجاری سیستم لنفاوی یا عروق کوچک جمع‌آوری می‌شوند که لنف را به سراسر بدن منتقل می‌کنند. لنف دارای چندین ترکیب مختلف است که ممکن است این ترکیبات در گونه‌های مختلف با هم متفاوت باشند.
به طور کلی، لنف یک مایع چند جزیی است که مجاری لنفاوی را پر می‌کند و به تعدادی از سلول‌ها اجازه می‌دهد که در سراسر بدن حرکت کنند. در ارگانیسم‌های مختلف، لنف عملکردهای متفاوتی دارد، از جمله این عملکردها می‌توان به اکسیژن رسانی به سلول‌ها و کمک به سیستم ایمنی بدن اشاره کرد.
بسیاری از ارگانیسم‌های کوچک، سیستم لنفاوی تعریف شده‌ای ندارند. در حالی که ممکن است این ارگانیسم‌ها بسیاری از عوامل موجود در سیستم لنفاوی را در بدن خود داشته باشند. مایع میان بافتی معمولاً لنف نامیده نمی‌شود، مگر این که از طریق مجاری لنفاوی در سراسر بدن گردش کند. در غیر این صورت، به این مایعات، «مایع خارج سلولی» (Extracellular Fluid) گفته می‌شود.
هم چنین بخوانید: لنف ادم چیست؟
عملکرد سیستم لنفاوی
سیستم لنفاوی دو عملکرد عمده را در بدن بر عهده دارد که شامل موارد زیر است:
جمع‌آوری مایعات بین بافتی و حفظ تعادل مایعات بین خون و مایعات درون بافتی
مبارزه با انواع عفونت‌ها و نقش واسطه‌ای در سیستم ایمنی بدن
هومئوستاز مایعات بدن
گردش سیستم لنفاوی برای «هومئوستاز مایعات بدن» (Fluid Homeostasis) لازم است، زیرا تعادل مایعات بین بافتها و رگ‌های خونی را حفظ می‌کند. این نقش سیستم لنفاوی در بدن، در صورت آسیب دیدگی به غدد لنفاوی آشکار می‌شود. احتباس آب که به نام «لنفودما» (Lymphedema) نیز شناخته می‌شود، در اندام‌ها یکی از عوارض انسداد داخل رگ یا غده لنفاوی به شمار می‌آید. این امر به ویژه بعد از درمان سرطان بیشتر اتفاق می‌افتد، زیرا جراحی، پرتودرمانی و شیمی درمانی می‌توانند به این شبکه پیچیده آسیب وارد کنند. لنفودما می‌تواند خفیف یا شدید باشد، گاهی اوقات حتی منجر به ضخیم شدن پوست در ناحیه غدد لنفاوی و ایجاد اختلال در سیستم ایمنی بدن می‌شود.
ایمنی
«لنفوسیت‌ها» (Lymphocytes) گروهی از گلبول‌های سفید خون هستند که در گره‌ها و اندامهای سیستم لنفاوی یافت می‌شوند. لنفوسیت‌ها شامل سلولهای B، سلولهای T و «سلولهای کشنده طبیعی» (Natural Killer Cells) هستند. رگ‌های لنفاوی به طور مشخص مایعات میان بافتی را جمع‌آوری می‌کنند. این بدان معنی است که سیستم لنفاوی اغلب می‌تواند ناقل عوامل بیماری‌زا از نقاط مختلف بدن به سمت گره‌های لنفاوی باشد.
سلولهای B و سلولهای T در همکاری با سیستم ایمنی علاوه بر گردش در بدن، در غدد لنفاوی نیز ساکن هستند. بلوغ و تکامل سلولهای T و همچنین توانایی تولید آنتی‌بادی از سلولهای B، در اثر قرار گرفتن در معرض پاتوژن‌ها، در غدد لنفاوی ایجاد می‌شود. سایر سلولهای ایمنی مانند سلولهای دندریتیک عملکرد حمایتی در سیستم ایمنی بدن را بر عهده دارند و آنتیژنها را به روشی در معرض سایر سلولهای ایمنی قرار می‌دهند که باعث تحریک تمایز و تولید آنتی‌بادی توسط آنها می‌شوند.
وجود «ماکروفاژها» (Macrophages)، با زائده‌های طویل انگشت مانند به نام «پاهای کاذب» (Pseudopods)، به غدد لنفاوی اجازه می‌دهند تا هر گونه جسم خارجی را به دام بیندازند، لنف را فیلتر کرده و میکروارگانیسم‌ها را از آن خارج کنند. بسیاری از مکانیسم‌های دفاعی بدن توسط سیستم لنفاوی انجام می‌شوند.
ساختار سیستم لنفاوی
انواع رگ‌های لنفاوی بدن، مایع لنف را به گره‌های لنفاوی که در بخش‌های مختلف بدن قرار دارند، تخلیه می‌کنند. این رگ‌های لنفاوی از سر و بازوها به سمت گره‌های لنفاوی در آرنج و زیر بغل سرازیر می‌شوند. گردش سیستم لنفاوی از اندام احشایی در مسیر گره‌های بین ریه یا در اطراف روده‌ها انجام می‌شود. این گره‌ها به عنوان نقاط مرکزی هستند که محتوای مایعات بین بافتی بدن را مورد بررسی قرار می‌دهند و بسیاری از مواد مضر را از این مایعات حذف می‌کنند.
این مواد مضر معمولاً به معنی پاتوژن یا بقایای سلولهای مرده بدن هستند. گره‌های لنفاوی همچنین اولین نقطه تجمع و تکثیر سلولهای سرطانی متاستاتیک در بدن به شمار می‌آیند. از این رو، عمل جراحی که برای درمان سرطان سینه انجام می‌شود، گاهی می‌تواند مستلزم برداشتن غدد لنفاوی اصلی زیر بغل، به عنوان یک اقدام احتیاطی باشد.
در طب سنتی بسیاری از کشورها، گره‌های لنفاوی بسیار مورد توجه قرار دارند. در این علوم، عملکرد مطلوب سیستم لنفاوی برای حفظ سلامت بدن بسیار مهم به شمار می‌آید. گردش لنف در سیستم لنفاوی از عروق لنفاوی، غدد یا گره‌های لنفاوی و اندام‌هایی مانند تیموس، لوزهها و طحال تشکیل شده است.
بخش‌های مختلف سیستم لنفاوی
سیستم لنفاوی بدن شامل اجزای مختلفی است که در ادامه به معرفی و بررسی آنها می‌پردازیم.
مجاری یا رگ‌های لنفاوی
رگ‌های لنفاوی دارای دیواره‌های بسیار نازکی هستند. این دیواره‌ها از یک لایه داخلی متشکل از سلولهای اندوتلیال و لایه‌ای از ماهیچه‌ها و دریچههای صاف تشکیل شده‌اند که مانع از برگشت جریان مایعات درون آنها می‌شوند. عروق لنفاوی به بافتهای اطراف از طریق نوعی از بافت همبند به نام بافت همبند پوششی متصل شده‌اند.
هر رگ لنفاوی از واحدهای ساختاری و عملکردی متوالی به نام «لنفاژیون‌ها» (Lymphangions) تشکیل شده است. لنفاژیون‌ها بخشی از رگ‌های لنفاوی هستند که از طرفین توسط دریچههای هلالی محدود شده‌اند. هنگامی که عضلات صاف حلقوی این عروق منقبض می‌شوند، لنف از یک لنفاژیون به لنفاژیون دیگری منتقل می‌شود. دریچه‌ها حرکت یک طرفه مایعات لنفاوی را تضمین می‌کنند. انقباض ماهیچه‌های اسکلتی اطراف این رگ‌ها همچنین می‌توانند قدرت حرکت لنف را تقویت کنند.
گره‌های لنفاوی
«گره‌های لنفاوی» (Lymph Nodes) از ساختارهای کوچکی به شکل لوبیا ساخته شده و دارای بافتهای پیچیده‌ای هستند. این گره‌ها در سیستم گردش خون و سیستم ایمنی نقش دوگانه‌ای دارند. غدد لنفاوی در درون بدن در نزدیکی ریه‌ها و روده‌ها وجود دارند و برخی از این گره‌ها در نزدیکی سطح بدن قرار گرفته‌اند، از این دسته گره‌های لنفاوی سطحی، می‌توان به خوشه‌های بافتهای لنفاوی در نزدیکی زیر بغل و کشاله ران اشاره کرد.
رگ‌های لنفاوی انتقال دهنده لنف، از سمت محدب گره‌های لنفاوی به آنها وارد شده و رگ‌های لنفاوی برگشتی از سطح مقعر گره‌ها، از آنها خارج می‌شوند. هر گره لنفاوی توسط یک کپسول فیبری پوشانده شده است که باعث ایجاد زائده‌های انگشت مانند درون غده لنفاوی نیز می‌شود. این زائده‌ها از نظر مکانیکی، از ساختار گره‌های لنفاوی حفاظت کرده و علاوه بر این، ساختمان گره لنفاوی را به تعدادی لوب نیز تقسیم می‌کنند.
تصویر بالا، سطح مقطع یک گره لنفاوی را با عروق ورودی و خروجی، دریچههای آنها، کپسول فیبری و زیرمجموعه‌‌هایی به نام گرهک‌‌ها را نشان می‌دهد. بافتهای همبند درون غدد لنفاوی، محل اتصال سلولهای سیستم ایمنی بدن را فراهم می‌کنند. همان طور که در بالا اشاره شد، غدد لنفاوی حاوی سلولهای B، سلولهای T، ماکروفاژها و سلولهای دندریتیک است. وجود عفونت در بدن باعث بزرگ شدن غدد لنفاوی می‌شوند.
تیموس
تیموس یک ارگان اصلی در سیستم لنفاوی بدن به شمار می‌رود که لنفوسیت‌های T در آن بالغ می‌شوند. این بخش مانند غده‌ای در پشت جناغ سینه قرار گرفته است. تیموس در ساختار خود دارای دو لوب است که هر کدام به یک قشر خارجی و مدولا داخلی تقسیم می‌شوند. هنگامی که آنتیژنهای موجود در تیموس در معرض لنفوسیت‌های T در حال تکامل قرار می‌گیرند، بلوغ سلولهای T توسط سلولهای اپی‌تلیال تیموس تسهیل می‌شود.
هنگامی که پیش‌ساز‌های سلول T در تیموس بالغ می‌شوند، دو اتفاق دیگر در آن رخ می‌دهد. اولین اتفاق، انتخاب مثبت است که تأیید می‌کند که سلول T دارای گیرنده‌‌هایی است که قادر به شناسایی مولکولهای MHC هستند که آنتیژنها را مورد پردازش قرار می‌دهند.
مولکولهای MHC، در واقع «مجموعه سازگاری بافتی اصلی» (Major Histocompatibility Complex) نامیده می‌شوند که مولکولهای پروتئینی هستند که بر روی غشاهای سلولهای بدن قرار گرفته و به عنوان آنتی‌ژن عمل می‌کنند.
اتفاق دوم، انتخاب منفی است که زمانی رخ می‌دهد که سلولهای T به بافتهای بدن و فلور‌های باکتریایی ساکن بدن حمله می‌کنند، در این حالت، مکانیسم انتخاب منفی، این سلولهای T را از بین می‌برد، زیرا این سلولهای T به آنتیژنهای موجود در سلولهای طبیعی بدن پاسخ می‌دهند.
انتخاب مثبت قبل از بلوغ سلولهای T در قشر تیموس رخ می‌دهد و پس از آن انتخاب منفی انجام شود. بخش عمده‌ای از سلولهای T، این دو مرحله را نمی‌توانند با موفقیت پشت سر بگذارند و حذف می‌شوند. وقتی فرایند انتخاب منفی در تیموس به صورت دقیق صورت نگیرد، می‌تواند منجر به اختلالات ایمنی در بدن شود.
لوزهها
لوزهها یکی دیگر از اندامهای لنفاوی هستند که حاوی «سلولهای پردازنده آنتی ژن» (Antigen-Presenting Cell) به نام سلولهای M هستند. سلولهای M، سلولهای B و سلولهای T را برای تولید آنتی‌بادی درون لوزهها، تحریک می‌کنند.
لوزهها به سمت پشت گلو، در تقاطع مجاری تنفسی و گوارشی قرار دارند. این امر باعث می‌شود که لوزهها خط اول دفاعی در برابر عوامل بیماری‌زایی باشند که از طریق مواد غذایی خورده شده و یا از طریق هوای استنشاق شده، وارد بدن می‌شوند.
طحال
طحال در درجه اول با گردش و تولید گلبول‌های سفید بدن در ارتباط است و از سوی دیگر این اندام در سیستم لنفاوی وظیفه پاکسازی باکتری‌‌ها و سایر عوامل بیماری‌زا که با آنتی‌بادی پوشانده شده‌اند را برعهده دارد. واکنش ایمنی سلولی (Cell-Mediated) از طریق سلولهای T نیز در طحال صورت می‌گیرد.
بیماریهای سیستم لنفاوی
دو اختلال شایع در گردش سیستم لنفاوی تاثیرگذار هستند:
احتباس آب در بافتها به دلیل اختلال در تخلیه لنفاوی
تورم غدد لنفاوی به دلیل وجود عفونت در بدن
ایجاد این دو اختلال در بدن می‌تواند علل مختلفی داشته باشد، از جمله این علل می‌توان به آسیب دیدگی عروق و گره‌های لنفاوی، وجود عفونت و یا سرطان اشاره کرد.
بیماری لنفودما
لنفودما می‌تواند ناشی از مصرف برخی دارو‌ها، قرار گرفتن در معرض پرتودرمانی، عفونت‌های ناشی از باکتری یا حتی کرم‌های انگلی باشد. «فیلاریاز لنفاوی» (Lymphatic Filariasis) که به عارضه «پیل پایی» (Elephantiasis) نیز معروف است، در بسیاری از کشور‌های گرمسیری یک بیماری شایع است که از طریق پشه‌های ناقل گسترش می‌یابد.
عوامل ایجاد کننده فیلاریاز لنفاوی نماتد‌هایی هستند که بخش عمده آنها توسط کرم «ووشرریا بانکروفتی» (Wuchereria Bancrofti) و کرم «بروگیا مالایی» (Brugia Malayi) ایجاد می‌شوند. گاهی اوقات، بیماریهای دیگری مانند سل، جذام یا عفونت‌های مکرر استرپتوکوکی نیز می‌توانند باعث تخلیه لنفاوی شده و منجر به لنفودما شوند.
لنفوم
«لنفوم‌ها» (Lymphomas) گروهی از سرطان‌ها هستند که به دلیل رشد بدون کنترل لنفوسیت‌ها در بدن ایجاد می‌شوند. غالباً سرطان‌های لنفوم پس از بزرگ شدن بدون درد غدد لنفاوی، تشخیص داده می‌شوند. انواع مختلفی از لنفوم‌ها براساس نوع سلول و محل قرارگیری آن در بدن وجود دارند، دو دسته اصلی از این لنفوم‌ها شامل موارد زیر هستند:
لنفوم هوچکین (Hodgkin’s Lymphoma)
لنفوم غیرهوچکین (Non-Hodgkin’s Lymphoma)
نکته جالب در مورد این نوع از سرطان‌های لنفوم این است که خارش شدید یک علامت اولیه برای تشخیص بیماری به شمار می‌آید. این خارش احتمالاً توسط مولکولهای کوچکی به نام «سیتوکین‌ها» (Cytokines) در ناحیه گره‌های لنفاوی ایجاد می‌شود که می‌توانند به عنوان عامل‌های عصبی عمل کرده و بنابراین احساس خارش ایجاد کنند.
لوپوس
«لوپوس» (Lupus) نوعی اختلال خود ایمنی است که در آن سلولهای سیستم ایمنی بدن به بافت خود بدن حمله می‌کنند. این بیماری می‌تواند در هر فرد به شکل متفاوتی بروز کند، به طوری که بیماری لوپوس می‌تواند بافتهای مختلف بدن را در افراد مختلف درگیر کند. درد مفاصل و خستگی علائم شایع بیماری لوپوس است. پیشرفت بیماری منجر به بزرگ شدن غدد لنفاوی می‌شود.